اشاره:

دگرگوني انديشه ها و عقايد، لازمه تفكر انسان است، و اگر معيار معيني وجود نداشته باشد، اين دگرگوني مي تواند همچنان ادامه پيدا كند.

اما ظهور اديان و مذاهب و مكاتب مختلف، افكار بشري را حول محورهاي خاص به گردش درآورده و از پراكندگي بيش از حد جلوگيري كرده اند. در اين ميان، پيدايش اسلام به عنوان دين خاتم، نقطه عطفي در تاريخ فكر بشري به وجود آورد؛ زيرا پيام نويد بخش خاتميت اين بود كه كاروان خرد و فكر بشري به قدري رشد يافته كه مي تواند در چارچوب اين دين كامل، بدون نياز به ظهور دين جديدي به سر منزل مقصود برسد. شايد اگر اسلام در مسير اصلي اش قرار مي گرفت، مي توانست با كمترين اختلاف ديني، بشر را به سعادت رهنمون كند.

اما هنوز چند دهه از پيدايش دين اسلام نگذشته بود كه همچون ساير اديان، اختلافات درون ديني آغاز شد و به مروز زمان، تحت تأثير عوامل مختلف فكري، سياسي، فرهنگي، اقتصادي، و... سرعت گرفت. به گونه اي كه تنها پس از گذشت سه قرن در اوايل قرن چهارم، هر ناظر و محقق بيروني را براي يافتن حق و حقيقت از ميان آن همه مسلك، مذهب و نحله منتسب به اسلام دچار تحير و سرگرداني مي كند. از اين رو نياز به تدوين علمي كه در آن عقايد و آراي گروههاي مختلف منتسب به اسلام بيان شده باشد بيش از پيش احساس شد تا پژوهشگر و منتقد بتواند با مطالعه آن علم از آراي فرقه هاي مختلف آگاهي يابد و سپس به سه مقياس كتاب و سنت و عقل آنها را در بوته آزمايش گذارد و سره را از ناسره بازشناسد.

واژه شناسي

فرق جمع «فرقه» و فرقه به معناي دسته، گروه و طايفه آمده است. [1] .

«مذهب» را اهل لغت به شعبه اي از دين، روش، طريقه، دين و كيش معنا نموده اند [2] .

نويسندگان عرب در كتابهاي تاريخ اديان و مذاهب، از دو واژه «ملل و نحل» استفاده نموده اند.

«ملت» در لغت عربي به معناي شريعت و دين است؛ يعني آنچه كه خداوند براي رسيدن بندگانش به سعادت، به واسطه انبيا وضع نموده و جمع آن ملل است. [3] نحل، جمع «نحله» به معناي دين و مذهب [4] است.

واژه ملت در قرآن كريم مكرر آمده است و به دو معناي «آيين الهي و حق» و «باطل و غير الهي» به كار رفته است. در مورد آيين الهي مي فرمايد:

«ثم اوحينا اليك ان اتبع ابراهيم حنيفا...» [5] . «پس به تو وحي كرديم كه از آيين ابراهيم حق گراي پيروي كن.»

و در مورد آيين غير الهي مي فرمايد:

«اني تركت مله قوم لا يومنون بالله و هم بالاخره هم كفرون.» [6] .

«من آيين قومي را كه به خدا اعتقاد ندارند و منكر آخرتند رها كردم.» موارد استعمال اين واژه در قرآن كريم بيش از نه مورد مي باشد. واژه «نحله» به معناي مورد بحث در قرآن كريم استعمال نشده است. در اصطلاح نويسندگان تاريخ اديان و مذاهب هم، اين واژه به معناي لغوي آن به كار گرفته شده است [7] .

تعريف علم فرقه شناسي اسلامي

از مجموع كتابهايي كه در اين علم نوشته شده اند مي توان آن را چنين تعريف كرد:

«فرقه شناسي اسلامي علمي است كه متكفل بيان عقايد كلامي خاص فرقه هايي است كه از اسلام نشئت گرفته اند.»

اين علم فقط به گروههاي سه گانه مي پردازد كه در بستر اسلامي به وجود آمده اند:

1 - گروههايي كه سه اصل كلامي توحيد، نبوت و معاد را پذيرفته اند. به عبارت ديگر، گروههايي كه طبق مباني اسلامي مي توان آنها را مسلمان دانست.

2 - گروههايي كه به اصول فوق يا بعضي از آنها خدشه وارد كرده اند و طبق اصول و مباني اسلامي و نيز بيشتر مسلمانان، از حوزه مسلماني خارج شده اند اما خودشان خود را مسلمان مي دانند؛ همانند گروههاي مختلف غلات كه با وجود خدشه وارد كردن به الوهيت و نبوت و يا حتي معاد، باز به آيات قرآن استناد مي كنند.

3 - گروههايي كه اين اصول را نپذيرفته اند و خود را نيز مسلمان نمي دانند؛ مانند: گروههاي بهائيت كه دين خود را ناسخ دين اسلام مي دانند اما به هر حال در بستر اسلامي و با تأثير پذيري از عقايد اسلامي خود را مطرح مي كنند.

فوايد علم فرقه شناسي در اسلام

«اين دانش همان گونه كه از نام آن پيداست به بحث در مورد مكتبهاي فكري و شعب درون يك دين مي پردازد.» [8] .

فايده و كاربرد اين علم را مي توان در موارد زير خلاصه كرد:

1 - آگاهي از جهات اشتراك و اختلاف فرق و مذاهب؛

2 - شناخت اديان و مذاهب و شعب مختلف آنها و آشنايي با تولد و رشد و توسعه آنها و يا از بين رفتن آنها و علل اين مسائل؛

3 - نقد مستدل و مستند فرق و مذاهب؛

4 - اين علم مي تواند به گونه اي مورخ و تحليل گر تاريخ اسلام را ياري كند؛ چرا كه هنگام بررسي جريانهاي تاريخ اسلام، به نام بعضي از فرقه ها يا رهبران آنها برخورد مي كنيم كه شناخت آنان و عقايدشان مي تواند در فهم بهتر اين گونه جريانها مفيد افتد.

5 - عالم رجالي نيز مي تواند به گونه اي ديگر از اين علم بهره گيرد، بدين ترتيب كه با شناخت صحيح عقايد گروههاي مختلف مي تواند به گونه اي دقيق تر درباره افراد منسوب به آن گروهها كه در سلسله اسناد احاديث واقع شده اند، داوري كند.

از رهگذر اين فايده، فقيه نيز مي تواند هنگام دقت در سلسله اسناد روايات فقهي طبق مبناي خود از آن بهره گيرد.

تاريخچه اجمالي فرق و مذاهب اسلامي

بحث از فرق و مذاهب در ميان انسانها به شكل مدون و غير مدون رايج بوده است. تاريخ فرق و مذاهب را در ميان مسلمانان از زمان پيامبر صلي الله عليه و اله در قرآن مي يابيم؛ «براي نمونه در سوره بقره حدود شصت آيه [9] سرگذشت بني اسرائيل و قانون شكني هاي آن قوم را ذكر نموده است»

راجع به اقوام گذشته، قوم نوح، لوط، ابراهيم، شعيب، و... نيز گزارشهايي در قرآن آمده است.

با مراجعه به كتاب شناسي ها درمي يابيم كه نگارش در خصوص علم ملل اسلامي، از اوايل قرن سوم هجري آغاز شده است. اين امر در زماني بود كه امت اسلامي جريانهاي مختلف سياسي دخيل در فرقه سازي و همچنين جريان هاي فرهنگي مؤثر در پيدايش فرقه ها همچون نهضت ترجمه و نيز اختلاط امت اسلامي با مردم سرزمين هاي ديگر همانند ايران، روم و هند را پشت سر گذاشته و ظهور انواع و اقسام فرقه ها را در درون خود تجربه كرده بود [10] .

معيار اسلامي بودن فرق چيست

معيار اسلامي بودن يك فرقه يا مذهب اين است كه اسلام را قبول داشته باشد، و به عبارت ديگر مسلمان باشد. حال سؤال اين است كه اسلام چيست؟ و مسلمان كيست؟

اسلام در لغت مشتق از «سلم» و به معني داخل شدن در سلامتي و آرامش و انقياد است [11] .

معناي اصطلاحي و شرعي آن عبارت است از: تدين به دين اسلامي [12] .

حال اگر كسي به وجود خداوند و يگانگي او و اعتقاد به ضروريات دين و نبوت پيامبر اكرم صلي الله عليه و اله و آنچه او از جانب خداوند آورده است اقرار نمايد، مسلمان خواهد بود و نخستين مرتبه از اسلام و ايمان كه آثار شرعي اسلام كه در كتب فقه بيان شده، بر آن مترتب مي گردد؛ يعني جان و مال او حرمت پيدا مي كند، ارث مي برد، در قبرستان مسلمين دفن مي شود و...

[1] فرهنگ فارسي، معين، ج 2، ص 2533.

[2] همان مدرك، ج 3، ص 3976.

[3] المعجم الوسط، ج 2، ص 364.

[4] اقرب الموارد، ج 5، ص 364.

[5] نحل، 122.

[6] يوسف، 38.

[7] فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي، جعفر سبحاني، ج 1، ص 27.

[8] سبحاني، فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي، ج 1 ، 28.

[9] بقره، 40 - 100.

[10] آقا بزرگ تهراني، الذريعه، ج 16، ص 174.

[11] مجمع البيان، ج 1، طبرسي، 240، مفردات راغب، كلمه «سلم».

[12] اقرب الموارد، ج 1، كلمه «سلم».

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: